فرزاد رمضانی بونش – پژوهشگر مسائل بین الملل

پيشينه روابط ايران و آفريقاي جنوبي به سال‌هاي پيش از پيروزي انقلاب اسلامي ايران برمي‌گردد. روابط ایران و آفریقای جنوبی پیش از انقلاب در سطح بالایی قرار داشت و ایران در سال‌های 1355-1356 به دومین شریک تجاری و مهم‌ترین تأمین‌کننده نفت برای آفریقای جنوبی بدل شد. همین امر سبب انزوای ایران در بین بسیاری از کشورها شد؛ اما پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران روابط با رژيم آپارتايد قطع و با محو آپارتايد روابط ديپلماتيك بين دو كشور در سال 1994 برقرار گرديد. در سال‌های گذشته نیز جدا از سفر مقامات دو کشور چون سفر محمدجواد ظریف به آفریقای جنوبی در آبان 1392، سفر علی لاریجانی در اسفند 1392 به این کشور، سفر وزیر امور خارجه آفریقای جنوبی به ایران در خرداد 1393، برگزاری کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و آفریقای جنوبی در تهران با سفر وزیر امور خارجه آفریقای جنوبی و… اخیراً نیز نخستین سفر جاکوب زوما رئیس‌جمهوری آفریقای جنوبی در صدر یك هیات بلندپایه سیاسی و اقتصادی به تهران گامی نو در سرعت بخشیدن در روابط دوجانبه در زمینه‌های گوناگون است. نوشتار زیر به بررسی روابط دوجانبه این دو کشور پرداخته است.

جایگاه ایران در سیاست خارجی آفریقای جنوبی
افکار آقای ماندلا هنوز بر حزب کنگره ملی (که زمام امور این کشور را در دست دارد) و سیاست آفریقای جنوبی سایه افکنده است. در واقع از دیدگاه این حزب ایران از نادر کشورهایی بود که در زمان نظام آپارتاید با حزب کنگره همراهی کرد. در این‌ بین اکنون آفریقای جنوبی می‌کوشد تا منطقه جنوب آفریقا را رهبری کرده و در سال‌های اخیر جدا از اهمیت همکاری‌های قاره‌ای در اولویت سیاست خارجی این کشور ضمن گسترش روابط دیپلماتیک با آمریکای لاتین، خاورمیانه، جنوب آسیا تلاش کرده در بسیاری از بحران‌های سیاسی میانجیگری‌هایی نیز انجام دهد. در این میان رویکردهایی چون ایجاد دمکراسی و احترام به حقوق بشر، کوشش برای جلوگیری از بروز درگیری و حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلاف‌ها، ترویج توسعه پایدار، فقرزدایی پیرو سیاست عدم تعهد، حضور فعال در مجامع بین‌المللی چون سازمان ملل را پیگیری کرده و با عضویت در ساختارهایی نوینی چون بریکس کوشیده است در عین عمل‌گرایی در روابط با کشورهای غربی چهره مستقلی از خود داشته و نگاهی ویژه نیز به ایران به‌عنوان قطب عمده منطقه‌ای داشته باشد. از این دیدگاه هرچند چالش تحریم‌ها در روابط بین دو کشور ایجاد شد، اما گسترش یا احیای روابط و سرفصل نوینی از آن مدنظر پرتوریا است.

جایگاه آفریقای جنوبی در سیاست خارجی ایران
آفریقای جنوبی از نظر موقعیت جغرافیایی، در جنوبی‌ترین نقطه قاره سیاه و محل برخورد اقیانوس هند و اطلس است، موقعیت ژئوپلیتیکی ویژه این کشور و همسایگی با نامیبیا، بوتسوانا، زیمبابوه، موزامبیک، سوازیلند، نقش گسترده و روبه گسترش آن در حوزه‌های سیاست و اقتصاد در جنوب آفریقا و قاره سیاه در حالی است که تأثیرگذاری این کشور با عضویت در بیست کشور صنعتی و بریکس و نقش مهم آن در غیر متعهدها عملاً جایگاه آن را در آفریقا را افزایش داده و پتانسیلی فراقاره‌ای داده است. در کنار این نیز باید دانست که آفريقاي‌جنوبي از اعضاي دائمي شوراي حكام آژانس بین‌المللی انرژي هسته‌ای است و پشتیبانی‌ آفریقای جنوبی از حقوق هسته‌ای ایران در نهادهای بین‌المللی و به‌ویژه در عدم تعهد و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سپس تلاش برای رفع تحریم‌ها علیه ایران در بسیاری از حوزه‌ها به تهران کمک کرده است. در این‌بین باید توجه داشت که از نگاه آنها ایران تمدنی دیرپا با نقش کلیدی در ثبات خاورمیانه، بخش جدایی‌ناپذیر از مقابله با تروریسم و تثبیت ثبات در منطقه و صلح خاورمیانه و حل مسئله فلسطین دارد.

فرصت‌های همکاری ایران و آفریقای جنوبی
در حوزه سیاسی، ژئوپلیتیک، نظم بین‌المللی و مسائل منطقه‌ای
در نگاهی به گذشته آفریقای جنوبی باید گفت یکی از اعضای مؤسس جامعه ملل بوده و بعد از جنگ اول جهانی نخستین پیش‌نویس منشور سازمان ملل متحد را ارائه داده است. بعدها این کشور درگذشته در بحران‌های مختلفی چون آنگولا، درگیری‌های استقلال‌طلبی نامبیا-آنگولا و استقلال زیمبابوه، جنگ داخلی در موزامبیک و.. دخالت داشت اما روابط سیاسی آفریقای جنوبی بعد از آپارتاید روبه گسترش نهاد. درواقع از سال 91 میلادی آفریقای جنوبی عضویتش را در سازمان ملل متحد و جامعه کشورهای مشترک‌المنافع ابقا و برای نخستین بار به عضویت سازمان اتحاد آفریقا درآمد. در حال حاضر آفریقای جنوبی با ‌بسیاری از کشورهای جهان رابطه دارد و مشی سیاسی آفریقای جنوبی به‌عنوان غیر متعهد با تمرکز اولیه بر روی قاره سیاه با هر کشوری از هر نوع سیاست و مرامی می‌تواند جایگاه ویژه‌ای به میانجی‌گری این کشور در بحران‌های منطقه‌ای و جهانی دهد. چنانچه در دو دهه گذشته آفریقای جنوبی نقش کلیدی در حل مسائل به روندی، کنگوی دمکراتیک و منطقه دریاچه بزرگ و روند صلح کشورهای اریتره، سومالی، سودان و … ایفا کرده و فرصتی برای سیاست خارجی ایران در کاهش تنش با بازیگران دیگر نیز باشد آفریقای جنوبی دارای اقتصادی قوی‌تر از سایر کشورهای قاره است و انتظار می‌رود که نقش ابرقدرت منطقه‌ای در جنوب قاره سیاه را بازی کند. درواقع آفریقای جنوبی یکی از کشورهای مهم تأثیرگذار درحال‌توسعه، یکی از بیست کشور از گروه بیست و موتور حرکتی غیر متعهدها و. است لذا می‌تواند حلقه وصل ایران با آفریقا به‌ویژه مرکز و جنوب آن باشد.
در بعد دیگری راهبردهای امنیتی آفریقای جنوبی با توجه به جایگاه برجسته در میان کشورهای آفریقایی و اسناد بالادستی این کشور (که در تلاش برای ساختن یک هژمونی منطقه‌ای است) دفاع و حفاظت از آفریقای جنوبی، حاکمیت و تمامیت ارضی آن، منافع ملی و مردم، تقویت امنیت بشری در سطح ملی و فراملی و سایر اصول است. در این راستا همکاری ایران و آفریقای جنوبی در حوزه‌هایی چون تثبیت صلح و امنیت در آفریقا، کمک به برنامه توسعه آفریقا، تداوم رایزنی‌ها در سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی در جهت افزایش همکاری‌های بین‌المللی، پایان صلح‌آمیز درگیری‌ها در سوریه و یمن، پشتیبانی از موضوع فلسطین، ارتقا نقش جنبش عدم تعهد، عضویت دائم یک کشور آفریقایی در شورای امنیت سازمان ملل، رایزنی در مورد برنامه جامع اقدام مشترک و اهمیت پایبندی طرف‌ها و نهادهای بین‌المللی در تکمیل تعهدات، همکاری در اجماع سازی برای ریشه‌کن نمودن تمامی اشکال تروریسم، تقویت و توجه به نقش میانجی‌گری دو دولت در بحران‌های منطقه‌ای و… می‌تواند در کوتاه‌مدت و میان‌مدت مدنظر مقامات دو کشور باشد. در نگاهی دیگر همکاری‌های سیاسی و اطلاعاتی تهران و پرتو ریا می‌تواند در حوزه مشکلات ناشی از تروریسم و افراط‌گرایی، مخالفت باسیاست‌های یک‌جانبه آمریکا، یارگیری‌های بین‌المللی و دست‌اندازی قدرت‌ها به کشورهای قاره سیاه و همکاری‌های جنوب- جنوب مدنظر دو سو باشد.

اقتصاد و تجارت
اگر نگاهی به اقتصاد آفریقای جنوبی داشته باشیم باید گفت این کشور دارای پیشرفته‌ترین، پربارترین و متنوع‌ترین اقتصاد کشاورزی در سطح قاره آفریقا می‌باشد. در تولید مواد غذایی خودکفا و در عین حال صادرکننده این محصولات است. در کنار این نیز صنایع مدرن و پیشرفته آفریقای جنوبی آن را قادر ساخته است تا 60% فلزات کل قاره را تولید کند و در عین ‌حال یکی از ده کشور بزرگ صادرکننده فلزات خام جهان است. در بعد دیگری بانکداری و خدمات بانکی آفریقای جنوبی هم‌تراز بهترین‌های جهان است که با انبوه بانک‌های داخلی و خارجی انواع خدمات موردنیاز اعم از سرمایه‌گذاری و بیمه و رهن و وام و امثال آن را ارائه می‌دهند. در بعد دیگری این کشور با تولید تقریباً یک‌سوم درآمد ملی مجموع کشورهای جنوب قاره سیاه بر نیمی از ظرفیت انرژی و برق کل قاره، جاده‌ها و امکانات حمل‌ونقل بهتر از هریک از کشورهای قاره را دارا است. همچنین قدرت رسانه‌های این کشور و توانایی گسترده در تکنولوژی اطلاعات مشهود و عینی است. در این میان اجزاء صادرات این کشور نخست تولیدات کارخانه‌ای است که شامل 60% صادرات می‌رود و از مواد معدنی با حدود 30% صادرات جلو افتاده است سوم بخش کشاورزی است واردات اصلی این کشور مواد شیمیایی، نفت جایگاه ویژه‌ای دارد.
آفریقای جنوبی عضو سازمان تجارت جهانی، عضو جامعه توسعه جنوب آفریقا و در حال تلاش برای همگرایی قوی منطقه آزاد تجاری در جنوب آفریقا است. در گزارش نهادهای چون بانک جهانی به لحاظ سهولت تجارت جایگاه مناسبی دارد و با توجه به نمرات بالا در احترام به مالکیت خصوصی، اخلاق تجارت، تحقیقات علمی و احترام به‌حق الاختراع، داشتن محیط مناسب و عاری از خطرات سیاسی، حفاظت و حمایت سرمایه‌گذاران و… کشور پرجاذبه‌ای برای سرمایه‌گذاری مستقیم شناخته است. این امر در حالی است که ثبات محیط اقتصادی، سیاست‌های منطقی اقتصاد کلان بازار محلی بزرگ و در حال رشد امکانات حمل‌ونقل و ارتباطات پیشرفته دسترسی به بازارهای اقیانوسی آفریقا و هند منابع طبیعی غنی خودکفایی در محصولات کشاورزی برق ارزان خدمات بانکی و مالی پیشرفته انتقال آزادانه سود و درآمد به کشورهای دیگر می‌تواند به سرمایه‌گذاران و شریکان کشورهایی چون ایران در مناسبات اقتصادی با این کشور کمک ویژه‌ای کند.
آنچه مشخص است آفریقای جنوبی حدود یک‌ششم از تولید داخلی قاره آفریقا را در سال 2013 میلادی به خود اختصاص داده و هم‌اکنون چین، آمریکا، ژاپن، بوتسوانا، آلمان، هلند و بریتانیا از بزرگ‌ترین شرکای تجاری آفریقای جنوبی هستند. در این میان این کشور عضویت پرتوریا در گروه صنعتی بیست، پیمان بریکس یا اقتصادهای نوظهور، جامعه اقتصادی شرق و جنوب آفریقا (كمیسا)، جامعه اقتصادی جنوب آفریقا و جامعه اقتصادی غرب آفریقا (اكوواس) بازاری مهم می‌باشد. همچنین اقتصاد قدرتمند و رشد اقتصادی باثبات و موقعیت ممتاز آفریقای جنوبی با حدود 54 ميليون نفر جمعيت و سایر پتانسیل‌های این کشور در حالی است که ارزش مبادلات تجاری طی یک دهه گذشته این کشور با ایران به سبب نبود روابط بانکی و همچنین تحریم‌های مختلف به‌شدت کاهش یافت و در سال 2015 میلادی (1394 خورشیدی) نزدیك به 350 میلیون دلار بوده است. در این ‌بین هرچند ایران قبل از تحریم یكی از بزرگ‌ترین تأمین‌کنندگان نفت این كشور بود، اما قطع شد. در این ‌بین اکنون تصمیم به ارتقا روابط تا سال 2020 میلادی به هشت میلیارد دلار در حالی است که دو کشور در کنار نفت و انرژی و متنوع کردن روابط تجاری خود، فرصت‌های بسیار خوبی برای صادركنندگان و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، انتقال دانش فنی و به بازارها و نقش‌های اقتصادی طرف مقابل در منطقه نیز توجه کرده‌اند. در این ‌بین آفریقای جنوبی می‌تواند سرپل اتصال بیشتر ایران به قاره آفریقا بوده و ایران نیز راه خوبی برای دسترسی آن‌ها به بازارهای قفقاز، آسیای میانه و حتی روسیه باشد. علاوه بر این نیز در چشم‌انداز همکاری‌های اقتصادی دو کشور همکاری در ایجاد شورای تجاری ایران و آفریقای جنوبی، تشکیل کمیته مشترک سرمایه‌گذاری، همکاری در زمینه تجارت و صنعت، اجرای نقشه راه تجارت و سرمایه‌گذاری، همکاری و تعامل سازنده در حوزه علوم و فناوری، ترسیم افق 2 میلیارد دلاری تجارت غیرنفتی بین دو کشور و همکاری‌های مشترک در بخش‌هایی چون صنعت، معدن می‌تواند از فرصت‌های پیش روی ایران و آفریقای جنوبی در دستیابی به گسترش روابط به هشت میلیارد دلار باشد.